Ինչի՞ կհանգեցնեն սահմանադրական փոփոխությունները. ամեն մի պատգամավոր կդառնա իսկական «պրեզիդենտ» իր օկրուգում

Սահմանադրության 1-7 գլուխների նախագծի երեկ հրապարակված նախնական տարբերակի վերաբերյալ ԳԱԼԱ-ն զրուցել է քաղաքագետ Լեւոն Շիրինյանի հետ:

Նա տարօրինակ է համարում նախ այն հանգամանքը, որ սահմանադրությունը մաս-մաս է հրապարակվում: Ինչո՞ւ է այդպես, հարցադրում է քաղաքագետը: Սահմանադրության մնացած մասերը, որոնք վեաբերում են, ասենք, մարդու իրավունքներին, պակա՞ս կարեւոր են. «Սովորաբար տեքստը պետք է հրապարակվի ամբողջությամբ, որպեսզի ընկալումը լինի լավ: Ի՞նչ է նշանակում սահմանադրության նախագիծը մաս-մաս ներկայացնել: Դա խիստ անընդունելի բան է: Մնացածն էլ կարեւոր չէ, գիտե՞ք ինչու, որովհետեւ մարդու իրավունքներ եւ այլն, դրանց ոչ մեկը կարեւորություն չի տալիս, գրել են, եւ մնալու է անկատար: Այստե՛ղ է վեճը»,- ԳԱԼԱ-ի հետ զրույցում նշեց քաղաքագետը:

Հարցազրույցն ամբողջությամբ՝ ստորեւ:

-Պարոն Շիրինյան, նախագծի նախնական տարբերակի վերաբերյալ Ձեր կարծիքը, հատկապես ո՞ր կետը կառանձնացնեք:

-Ես կտրուկ բացասական վերաբերմունք ունեմ: Ո՛չ նախագահականի մեջ է հաջողության երաշխիքը, ո՛չ էլ կիսանախագահականի: Ասեմ ինչի համար. աշխարհում կան երկրներ, որոնք նախագահական են, փայլուն զարգացած վիճակով, օրինակ՝ Միացյալ Նահանգները, ունենք խորհրդարանական փայլուն օրինակներ՝ Գերմանիա, Անգլիա, ունենք կիսանախագահական փայլուն զարգացման վիճակ, օրինակ՝ Ֆրանսիան եւ հեռավոր Թայվանը, որը տարածքով, ազգաբնակչությամբ եւ մշակութային ինքնուրույնության իմաստով Հայաստանին շատ մոտ է: Թայվանը եւ Ֆրանսիան կիսանախագահական են կամ կիսախորհրդարանական են: Ստացվում է, որ կարելի էր վերցնել Թայվանի մոդելը, որովհետեւ այդ երկիրը մեզ մոտ է, ունի նաեւ ահավոր թշնամի, ինչպիսին Չինաստանն է, մենք էլ ունենք ահավոր թշնամի եւ չունենք անկեղծ բարեկամ:

-Ինչո՞ւ, ըստ Ձեզ, ՀՀ իշխանությունների ընտրությունը կանգնեց այս մոդելի վրա:

-Նախ հարցը հետեւյալն է՝ ինչո՞ւ են համառորեն համակարգը փոխելը ներկայացնում որպես բարեփոխում: Բարեփոխումն ընդհանրապես վերաբերում է համակարգի կատարելագործմանը: Հիմա խոսքը համակարգի կատարելագործման մասին չէ, այլ անցումը մեկից դեպի մյուսը:

Խորհրդարանական եւ նախագահական մոդելներն ունեն տարբեր մոտիվացիաներ: Խորհրդարանականը պարտադիր պահանջ ունի՝ լավ քաղաքական մշակույթ եւ ավանդույթ, մենք 25 տարվա մեջ, կարծում եմ, այդ «մշակույթը» ձեռք բերել ենք, եւ երկրորդը՝ կայացած քաղաքական կուսակցություններ: Իսկ Հայաստանում քաղաքական կուսակցությունները, եթե մեկը մասնագիտորեն նայի, կտեսնի, որ դրանք ավելի շատ շահերի խմբեր են, քան թե քաղաքական կուսակցություններ: Եթե երկիրը չունի կայացած քաղաքական կուսակցական համակարգ, որն 90-ական թվականներից սկսեց տապալվել, ուրեմն նա ռիսկ չի անում անցնել խորհրդարանական համակարգի: Այդ վիճակով անցումն առաջացնում է տրոհման վտանգ, որովհետեւ ընտրական տեղամասերն ինքնուրույն փոքրիկ իշխանություններ են դառնում, իսկ Հայաստանում, տեսնում եք՝ ամեն պատգամավոր ինչեր է փորձում անել: Մենք պատմությունից գիտենք, որ հայ իշխանները երբեմն կենտրոնաձիգի փոխարեն այլ պարագաներով են սկսել առաջնորդվել, այդ ավանդույթը կսկսի աշխատել, վստա՛հ եղեք:

-Նախագծի հրապարակումից հետո առաջին կարծիքն այն էր, որ սահմանադրության փոփոխության միակ նպատակն իշխանության վերարտադրությունն է: Կիսու՞մ եք այս տեսակետը:

-Գիտեք, իշխանության վերարտադրությունն ինքնին վատ բան չէ: Ասենք, եթե ունենայինք Գերմանիայի կուսակցական քաղաքական համակարգը, թող վերարտադրվեր, բայց մենք այդ վերարտադրությունը բացասականով ենք ընկալում: Մինչեւ հիմա վերարտադրվում էին սովետական, կոմսոմոլի դպրոցն անցած, տարիքն առածները, հիմա վերարտադրվելու են սրանց մորաքրոջ եւ հորաքրոջ աղջիկներն ու տղաները: Հայաստանում խոսքը չի գնում իրական, ազգային էլիտայի վերարտադրությանը, այլ իշխող վարչախմբի անձնակազմի վերարտադրության մասին է խոսքը, որն ինքնին դրական ոչինչ չունի իր մեջ եւ չի կարող ունենալ: Պատերազմի եզրին կանգնած ժողովուրդը, որն արդյունաբերություն չունի, որի բանվոր դասակարգը քայքայվել է, որի մտավորականությունն առավոտից իրիկուն վազում է մի կտոր հաց վաստակելու հետեւից, այս պարագայում նախագահի ինստիտուտի առկայությունը խիստ պարտադիր էր: Դրա համար պետք էր վերցնել Թայվանի մոդելը եւ գնալ իշխանության տարբեր ճյուղերի՝ օրենսդիր, գործադիր, դատական իշխանությունների տարանջատման եւ հավասարակշռման, որը դեմոկրատիայի առանցքային հարցն է:

-Այն, որ անցում է կատարվելու 100 տոկոս համամասնական ընտրակարգին, սա չի՞ կարող իրավիճակ փոխել: Որոշ ժամանակ առաջ ընդդիմադիր քաղաքական ուժերը պահանջում էին մեծամասնական ընտրակարգից հրաժարվել:

—Ցուցակը լինելու է ռեյտինգային, ոչ թե պրեֆերենցիալ: Հիմա ի՞նչն է տարբերությունը, եթե ռեյտինգային է, յուրաքանչյուրն իր ընտրատեղամասում ընտրվելու է, տեղերը բաժանելու են, կազմելու են ցուցակը: Բայց եթե սկզբունքը պրեֆերենցիալ լիներ, կուսակցությունները ցուցակ կտպագրեին, որտեղ առաջին, երկրորդ տեղեր չէր որոշվի, ժողովուրդը կքվեարկեր կուսակցական ցուցակի օգտին, նաեւ պլյուս կամ մինուս կդներ անհատի կողքին: Այդ ժամանակ կլիներ իսկական էլիտար դասավորում: Այս համամասնականը նախկին մեծամասնականի կատարելագործված օրինականացված տարատեսակն է դառնում: Էության մեջ՝ մեծամասնական, ձեւի մեջ՝ համամասնական:

-Ասում են՝ Սերժ Սարգսյանն այս սահմանադրությունն իր հագով է կարել…

-Ես չեմ կարող ասել՝ իր համար է կարել, թե ուրիշի, երբեմն ես այդ հարցի պատասխանը չունեմ, նախագահները երբեմն գերի են դառնում իրենց միջավայրին: Նրանց ազդեցությունն այնքան մեծ է լինում, որ մանեւրի հնարավորությունները շատ քիչ են լինում: Անշուշտ, ինքն ունի պատասխանատվություն այս հարցի լուծման մեջ: Հիմա տեսեք ինչ կլինի, կվերարտադրվեն նախ իշխանության առանցքային ուժերը, ինչպես ընդդիմության մեջ, որոնք խորհրդարանում են, այնպես էլ իշխանության մեջ, բայց երկու տարի հետո նորից կասեն՝ վա՜յ, չեղավ, բերեք հետ վերադառնանք, չի ստացվում: Բայց այդ ժամանակ ուշ կլինի, որովհետեւ երկիրն իրականում կկանգնի տրոհման, մասնատման խնդրի առաջ: Ամեն մի պատգամավոր կդառնա իսկական «պրեզիդենտ» իր օկրուգում: Էն, որ ասում են հայ ենք, ավանդույթ ունենք, դրանք հո եվրոպական քաղաքակրթությո՞ւնն ի նկատի չունեն: Սրանք ի նկատի ունեն ասիական բարքերը: Ինչ որ տեսնում ենք մենք ցույցերի ժամանակ՝ հայհոյանքով, ոստիկանական մահակներով հարցեր լուծել… Այս թեւը Հայաստանում կիշխի երկար ժամանակ, եւ Աստված չանի, այդ ժամանակ կարող է եւ որեւէ երկիր զզվի այդ վիճակից եւ ասի՝ տղե՛ք, կարգի՛ եկեք, թե չէ ես կգամ հարցերդ կլուծեմ: Այդ ժամանակ միշտ արտաքին միջամտության վտանգը մեծանում է ցանկացած երկրի համար: Մեր շրջապատը նայեք՝ դինամիկ զարգացող Իրան, պարզ է, չէ՞, որ առաջ է մղվելու Իրանը, Թուրքիան, որը ձգտում է նախագահականի, Վրաստան, որն ունի եվրոպական հովանավորություն, Ադրբեջան, որն ունի նավթ եւ Թուրքիայի ուղղորդող ձեռք, եւ մնում է Հայաստանն արանքում, որը չունի կենտրոնացված եւ կենտրոնաձիգ իշխանություն՝ նախագահի ինստիտուտով, որը կարող է նաեւ մոբիլիզացնել ամբողջ սփյուռքը: Ես հարց եմ տալիս այդ նախագիծը կազմողներին՝ իրենք պատկերացնո՞ւմ են այդ խորհրդարանը, որի պատկերը լինելու է այս խորհրդարանի պատկերը, ավելի լավը չի լինելու, դրանք վարչապետի պաշտոնը ո՞նց են բաժանելու, մարմինն են իրար մեջ կիսելու: Նախարարություններն իրար մեջ ո՞նց են բաժանելու, կարծում եք Իսրայելի Քնեսեթն է լինելո՞ւ, որ ասեն՝ հանուն Իսրայելի բերեք գնանք զիջումների:

Մենք չունենք համաշխարհային սիոնիզմ, որ ցանկացածի ականջը կտրի, եթե համը հանեն, ասի՝ կարգի եք գալիս, թե չէ կշպրտենք Միջերկրական ծովը:

-Ո՞րն է լինելու հայ հասարակության դերակատարությունն ու անելիքն այս հարցում:

-Դժվարանում եմ ասել: Մեր հասարակությունը մի հատկություն ունի, որն ինձ դուր չի գալիս: Գնում է տուն, քնում հանգստանում է, մի հատ գործ է անում, հետո հուսահատվում, հուսալքվում է: Պետության կայացման հարցում ինքը չպետք է հուսալքվի, եթե չհուսալքվի, իր գործը կանի: Ուրիշ բան է, որ այդ քաղաքական կուսակցությունները պետք է հստակ դիրքորոշում հայտնեն, գուցե սա լավ բան է, ենթադրենք, պետք է բերեն փաստարկները: Տեսեք, կուսակցությունները հիմա ծառի տակ են պահվել, խորհրդարանական կամ ոչ խորհրդարանական, դրանց փոխարեն երիտասարդական, քաղաքացիական, սոցիալական շարժումները պետք է երկրի գործը վերցնեն իրենց ձեռքը, եւ ամեն ինչ իր տեղը կգա:

Արմենուհի Վարդանյան