Թույլ չտալ ռեյտինգներին՝ «ուտել» մարդկանց
2018 թվականի ապրիլին Հայաստանում տեղի ունեցած հեղափոխությունը, երբ հարյուր հազարավոր մարդիկ դուրս էին եկել փողոց՝ ընդդեմ այդ ժամանակ գործող քաղաքական ռեժիմի, որի ներկայացուցիչները բոլոր օրինական և անօրինական մեթոդներով փորձում էին հերթական անգամ իրենց ձեռքերում պահել իշխանությունը (անգամ դիմեցին Սահմանադրության և կառավարման համակարգի փոփոխման), մեծ, դրական իմաստով, աղմուկ բարձրացրեց միջազգային ասպարեզում: «Թավշյա հեղափոխության» լավագույն օրինակ ցույց տալու շնորհիվ Հայաստանը հայտնվել է առաջատար հեղինակավոր պարբերականների էջերում: Բրիտանական հեղինակավոր «The Economist» պարբերականը 2018 թվականի ավարտին Հայաստանը «Տարվա երկիր» է ճանաչել: Հայաստանը 2018 թվականին հաղթած ժողովրդավարությունների եռյակում է նաև բրիտանական «The Washington post» օրաթերթի հեղինակ Ֆրիդա Գիտիսի հոդվածում:
Եվ զարմանալի չէ, որ Հայաստանում տեղի ունեցած «թավշյա հեղափոխությունն» աննկատ չի մնացել նաև «Democracy index 2018» զեկույցի կողմից: «Ժողովրդավարության ինդեքս»-ի աղյուսակներում Հայաստանը, որը նախկինում զբաղեցնում էր 111-րդ հորիզոնականը՝ ավելի շատ ձգտելով ավտորիտար ռեժիմի, բայց, մնալով, այնուամենայնիվ, հիբրիդային ռեժիմների դաշտում, 2018 թվականի հեղափոխությունից հետո լուրջ առաջընթաց է գրանցել՝ հայտնվելով 103-րդ հորիզոնականում:
Եթե դիտարկենք այդ ցուցանիշը տարածաշրջանի համատեքստում, ապա ժողովրդավարության զարգացման առումով Հայաստանն առաջ է անցել 149-րդ հորիզոնականում հայտնված Ադրբեջանից և 110-րդ հորիզոնականում հայտնված Թուրքիայից (այս հարցի համատեքստում ուսումնասիրությունից դուրս թողնենք հարևան Իրանը՝ հաշվի առնելով նրա պատմա-քաղաքական և մշակութային առանձնահատկությունները), զիջելով միայն Վրաստանին, որը զբաղեցրել է 89-րդ հորիզոնականը:
Պատկերն ավելի ուշագրավ է դառնում, եթե «ժողովրդավարության ինդեքս»-ի ցուցանիշները դիտարկենք այնպիսի ինտեգրացիոն կառույցների համատեքստում, ինչպիսիք են, օրինակ, ՀԱՊԿ-ն ու ԵԱՏՄ-ն: Այսպես, օրինակ, ԵԱՏՄ-ի շրջանակներում Հայաստանը զգալիորեն առաջ է անցել Բելառուսից (137-րդ հորիզոնական), Ղազախստանից (144-րդ հորիզոնական) և Ռուսաստանից (144-րդ հորիզոնական) և զիջել միայն Ղրղզստանին (98-րդ հորիզոնական): Գրեթե նույն պատկերն է նաև ՀԱՊԿ-ի շրջանակներում, որտեղ Հայաստանն ու Ղրղզստանը «ժողովրդավարության ինդեքս»-ի ցուցանիշներով առաջ են ընկել բոլոր երկրներից, այդ թվում 159-րդ հորիզոնականը զբաղեցնող Տաջիկստանից:
Ժողովրդավարությունը՝ ինքնանպատա՞կ
Այն, որ Հայաստանը ժողովրդավարություն կառուցելու հարցում առաջընթաց է ապրել, միանշանակ լավ է: Խնդիրը, սակայն, նրանում է՝ ինչ ենք պատկերացնում, երբ խոսում ենք ժողովրդավարությունից, և ինչ ակնկալիքներ ունենք երկրում ժողովրդավարության հաստատումից: Եվ արդյոք մենք հասկանում ենք, որ ժողովրդավարությունն ինքնանպատակ չէ, այլ միջոց է, մասնավորապես, անձի հիմնարար իրավունքներն ու ազատությունները պաշտպանելու և կյանքի կոչելու, իշխանությամբ օժտված անձանց կամայականությունները սաստելու, հասարակության բարեկեցությունն ու ընդհանուր շահերը ապահովելու համար, և որ ժողովրդավարությունը միայն ընտրական իրավունքի ազատ իրականացումը չէ, այլ ավելի գլոբալ նպատակներ է հետապնդում:
Խնդիրը նաև նրանում է, որ ժողովրդավարությունն առաջին հերթին պատասխանատվություն է արած ընտրության համար, իշխանության ղեկին բերած մարդկանց կողմից արված քայլերի համար: Այն ենթադրում է նաև սեփական շահը երկրի ու հասարակության շահերի տեսանկյունից դիտարկելու պատրաստակամություն, ուրիշների իրավունքները հարգելու ունակություն, հասարակության՝ ինքնակազմակերպվելու ունակություն:
Եվ այս ամենը ենթադրում է քաղաքական մշակույթի զարգացվածության որոշակի մակարդակ, որը, ինչպես և զարգացած ժողովրդավար երկրներում, ձևավորվում է նաև վերևից, երբ իշխանությունները ոչ թե սահմանափակվում են «ազատ ընտրություններ, ժողովուրդն է որոշում» քարոզով՝ դարձնելով այն բացարձակ արժեք, այլ բացատրում են ժողովրդավարության և ընտրական գործընթացի իրական նպատակն ու իմաստը, քարոզում, որ ընտրությունը պատասխանատվություն է ենթադրում, որ ամեն մի ընտրության հետևում մի մեծ քաղաքական ծրագիր է, և, հետևաբար, ընտրական գործընթացն անձերի ընտրություն չէ, այլ գաղափարների և ծրագրերի, և որ հենց այդ ծրագրերն են, որ որոշելու են երկրի և ամեն մի անհատի ապագան, և որ առանց այդ ամենի գիտակցման «ժողովրդավարությունը» սոսկ բառ է, որն իր մեջ ոչ մի իմաստաբանական բաղադրիչ չի կրում կամ սահմանափակվում է պարզապես «ազատ ընտրելու իրավունք» գաղափարով, առանց դրանից բխող մնացած բաղադրիչների:
«Ռեյտինգամոլությունից» դեպի մարդակենտրոն պետություն
Աշխարհում կան բազմաթիվ ինդեքսներ, որոնք այս կամ այն կերպ փորձում են վերլուծել այս կամ այն երկրի քաղաքական իրավիճակը: Սակայն դրանք բոլորն իրենց առավելություններն ու թերություններն ունեն, չեն հանդիսանում իրավիճակի վերլուծության վերին ճշմարտություն և ի վիճակի չեն լիակատար կերպով հաշվի առնելու երկրի բոլոր առանձնահատկությունները և երկրի՝ այս կամ այն հորիզոնականում հայտնվելու հիմքում ընկած հատկանիշները: Այդ իսկ պատճառով երկրում տեղի ունեցող գործընթացներին գնահատական տալը, հիմնվելով այս կամ այն ինդեքսում այս կամ այն հորիզոնական զբաղեցնելու փաստի վրա, շատ անգամ ոչ միայն անհիմն է, այլև հղի է մի շարք վտանգներով, քանի որ թվերի հետևից շատ հեշտ է կորցնել մարդուն՝ իր ցանկություններով, պահանջներով, խնդիրներով, ինչպես նաև երկրում տեղի ունեցող գործընթացների ադեկվատ ընկալումը:
Եվ այս համատեքստում առավել քան ուշագրավ է և կարևոր «The Economist»-ի այն դիտարկումը, որ տարվա ընթացքում լավ աշխատանքը դեռևս չի երաշխավորում միանշանակ հաջողություն ապագայում. «Այդպես, օրինակ, անցյալ տարվա հաղթող Ֆրանսիան այսօր չի հանգստանում զանգվածային ցույցերից ու անկարգություններից, իսկ 2015-ի հաղթող Մյանման վերջերս «արյունալի» հետընթաց ապրեց»:
Ամերիկյան «The Washington post» օրաթերթի հեղինակ Ֆրիդա Գիտիսն էլ դիպուկ նկատում է, որ թեև իրենց ռեյտինգում հայտնված երկրներում ժողովրդավարության զարգացման առումով առաջընթաց է գրանցվել, սակայն այդ երկրների ղեկավարները դեռևս վտանգավոր խոչընդոտների են հանդիպում կայուն ազատական ժողովրդավարության ճանապարհին, և նրանց փորձարկումը կարող է դեռ ձախողվել:
Այդ պնդումները կարծես թե ապացուցում է Վրաստանի օրինակը, որը, ըստ նույն «ժողովրդավարության ինդեքս»-ի, 2018 թվականին հայտնվել է 89-րդ հորիզոնականում՝ ժողովրդավարության զարգացման հարցում հետընթաց գրանցելով:
Այնպես որ, ռեյտինգային աղյուսակներում առաջընթաց գրանցելը դեռ չի նշանակում հասարակության սոցիալ-տնտեսական մակարդակի իրական և էական բարելավում: Եվ, գուցե, երբ սկսենք մի փոքր ավելի քիչ ուշադրություն դարձնել հարցերի ֆորմալ կողմերի, իրական կողմերը մեզ համար ավելի կարևոր կդառնան:
Այլապես կարող ենք բախվել մի իրավիճակի, երբ, ձևափոխելով հայտնի անգլիական ասացվածքը՝ «ոչխարները կերան մարդկանց», «ռեյտինգները կուտեն մարդկանց»:
Նինա Մարգարյան
