«Ինձ հանեցին փլատակների տակից։ Քարերի կույտի մեջ հայրս ինձ ճանաչեց կոշիկներիցս, նախորդ օրն էր գնել ռուսական բազայի խանութից»․երկրաշարժ էր, Արմենն 9 տարեկան էր
36 տարի առաջ, 1988 թվականի ողբերգական երկրաշարժի ժամանակ Արմեն Աբիսողոմյանն փոքրիկ տղա էր, ասօր էր մանրամասներոն հիշում ու պատմում է այդ աղետալի օրվա իր ապրումները
Այդ օրն ինձ համար լի էր տագնապով ու անհասկանալի վախով։
Ես խնդրում էի մայրիկիս դպրոց չտանել՝ փորձելով հորինել մանկական ամենատարբեր պատճառները, բայց, ցավոք, ապարդյուն։ Դպրոցը մեր տնից այդքան էլ հեռու չէր, ճանապարհը կարճ էր թվում, բայց այդ օրը այն շատ հեռու ու անհասանելի էր՝ մռայլ, սառը ու սարսափելի։
Իմ ոտքերը առաջ չէին գնում, ասես զգում էի, որ մի բան այն չէ։ Բայց ի՞նչ կարող էր հասկանալ 9 տարեկան մի տղա, երբ աշխարհը, ինչպես միշտ, անտարբեր իր օրն էր շարունակում։ Մայրիկիս ձեռքը ամուր բռնած՝ շարժվում էի, չիմանալով, որ ընդամենը մի քանի ժամից այդ սովորական, գորշ առավոտը կվերածվի աղետալի հիշողության՝ իմ ու հազարավոր մարդկանց կյանքը բաժանելով «մինչև» և «հետո»։
Երկիրը դողաց։ Մի պահ թվում էր, թե ժամանակը կանգ առավ։ Ամեն ինչ շուրջս խավարի ու փոշու մեջ կորավ։ Խուճապ, ճիչեր, փլատակներ… Դա մի օր էր, որը չի մոռացվի երբեք։
Այն պահը, երբ դպրոց հասանք, թվում էր, թե ամեն ինչ նորմալ է։ Սովորական օր էր՝ աղմուկ, դասարաններում երեխաների ձայներ, ուսուցիչների խիստ հայացքներ։ Բայց ներսումս տագնապն էր տիրում, անբացատրելի ու անհանգիստ։ Գուցե դա մանկական կանխազգացում էր, գուցե՝ զուգադիպություն։
Մինչ ուսուցչուհին դաս էր բացատրում, առաջին ցնցումը սկսվեց։ Սեղանները շարժվեցին, գիրք-տետրերը գետին թափվեցին։ Աշակերտները մեկ-մեկ սկսեցին բղավել ու լացել, չհասկացված վախը խառնվել էր խուճապի հետ։ Ուսուցչուհին գոռաց՝ բոլորս դուրս գալ, բայց դժվար էր հասկանալ՝ ինչպես շարժվել, երբ հողը բառացիորեն ոտքերիդ տակից փախչում էր։
Ես հիշում եմ, թե ինչպես սիրտս սարսափից խփում էր։ Մայրիկիս մասին էի մտածում, մեր տան, մեր ընտանիքի։ Դպրոցի ճանապարհը, որն այդ առավոտ երկար ու սառն էր թվացել, հիմա դարձավ անվերջանալի վազք՝ դեպի բաց տարածություն, դեպի մի տեղ, որտեղ գոնե օդն էր ազատ։
Դրսում արդեն փլատակների ձայներն էին՝ քարեր, պատեր, մետաղներ… Բոլորը նայում էին վեր ու ներքև, չիմանալով՝ հաջորդ րոպեին ինչ կարող է պատահել։ Փոշին խտացել էր օդում։ Ծանոթ ու անծանոթ մարդիկ օգնություն էին խնդրում, միմյանց որոնում։
Ես տեսնում էի մեր փողոցի բնակիչներին, բայց չէի կարողանում գտնել մայրիկիս։ Այդ պահը հավերժ դաջվեց հիշողությանս մեջ։ Ներսս խառնաշփոթ էր՝ վախի, հույսի ու աղոթքի միակախումբ։ Այնինչ ես ընդամենը 9 տարեկան էի…
Այդ օրվանից ոչինչ նույնը չմնաց։ Իմ մանկությունը, մեր քաղաքը, մեր կյանքը՝ ամեն ինչ բաժանվեց երկու մասի՝ մինչև և հետո…
1988 թվականի դեկտեմբերի 7-ը Հայաստանի պատմության մեջ մնաց որպես ցավի և ուժի անջնջելի նշան։ Դա այն օրն էր, երբ աղետալի երկրաշարժը տապալեց քաղաքներ, գյուղեր ու հազարավոր ընտանիքների կյանքեր։ Թվում է, թե այդ վերքը դեռ բաց է՝ թարմ ու ցավոտ, ինչպես առաջին օրը։
Այն ժամանակ 9 տարեկան երեխայի համար աշխարհը կանգ էր առել։ Աղմկոտ, խլացնող հողի ցնցումները՝ ծուխը, փլատակները, մարդկանց տագնապալի ճիչերն ու հայացքները, ստեղծեցին կյանքը բաժանող սահման՝ «մինչև» և «հետո»։
Հիշողությունը, իրոք, զարմանալի բան է։ Ամեն ինչ կարող է փոխվել, բայց հիշողությունը չի լքում։ Այն պահում է մարդկային տոկունության, համերաշխության և ցավի մաքուր պատկերները։ Փլատակների տակից հանված ձեռքերը, մայրերի արցունքները, կամավորների հոգատարությունը՝ ամեն ինչ տպավորվեց։
«9 տարեկան էի, բայց հասկանում էի…»
Փլատակների տակ լսում էի ամեն ինչ՝ մարդկանց հոգոցները, լացի ու ցավի ձայները, շշուկներն ու երբեմն էլ՝ մահվան լռությունը։ Ամեն ինչ միախառնված էր՝ աղմուկն ու դատարկությունը, վախն ու սպասումը։ Գիտակցությունը մի պահ լքեց ինձ։ Գուցե դա իմ մարմնի միակ ձևն էր՝ փրկվելու այդ աներևակայելի սարսափից։
Ես ուշքի եկա միայն մի որոշ ժամանակ անց։ Չգիտեմ՝ որքան ժամանակ էի մնացել փլատակների տակ։ Մութ էր, շնչելն՝ ահավոր դժվար։ Սառը քամին խառնվում էր փոշու հետ, և յուրաքանչյուր ներշնչում ցավ էր պատճառում։ Բայց այդ պահին ոչ թե ցավն էր ինձ տանջում, այլ այն անորոշությունը, թե արդյոք կգտնեն ինձ, արդյոք կլսեն իմ ձայնը։
Փորձեցի ձայն հանել, բայց կոկորդս չորացած էր, ասես խոսելու ուժ չունեի։ Այնուհետև սկսեցի լսել… Վերևում ինչ-որ մարդիկ փնտրում էին, գոռում անուններ, փորձում գտնել կենդանի մնացածներին։ Այն միակ հույսն էր, որ ինձ կապում էր կյանքի հետ։
Այդ օրը ես հասկացա, թե ինչ է նշանակում լուռ աղոթել՝ չիմանալով, թե ում կամ ինչին ես դիմում։
«Հիշում եմ…»
Փլատակների տակ ամեն րոպեն տևում էր մի ամբողջ կյանք։ Հիշում եմ, թե ինչպես մի ձեռքով շիֆեռի փոքր կտորով փորձեցի անցք բացել։ Ի վերջո, ինչ-որ փոքրիկ ճեղքից տեսա համադասարանցուս։ Ես փորձում էի նրան խնդրել, որ օգնություն կանչի, բայց նա ինձ չէր լսում։ Կարծես ես նրա համար գոյություն չունեի։ Գոռում էի, բայց ձայնս խեղդվում էր՝ հողի, ավազի ու փոշու ծանրության տակ։ Բերանումս լցված ավազը կտրում էր շնչառությունս, և միայն հազիվ լսելի ձայնով կարողանում էի կանչել։
Գլուխս ցավում էր։ Հիմնական հարվածը հենց գլխիս էր հասել, ու ցավն անտանելի էր։ Ոտքերս ճնշված էին փլատակների տակ, և դրսի մարդիկ, ովքեր փորձում էին օգնել, քաշում էին ինձ։ Ցավը, որը զգում էի, վերածվում էր ամբողջ մարմինս պարուրող կիզիչ ալիքի։ Բայց դա դեռ ոչինչ էր, համեմատած այն դժոխքի հետ, որը լսում էի կողքիս։
Փլատակների տակից մահացող երեխաների լացն ու օգնության աղերսանքները խառնվում էին մեզ փնտրող ծնողների հուսահատական ճիչերի հետ։ Դա սարսափի ու հուսահատության իսկական խառնաշփոթ էր։ Յուրաքանչյուր աղաղակ կարծես ավելացնում էր իմ վախն ու ցավը, որովհետև չգիտեի՝ արդյոք ինձ կգտնեն, թե ես էլ կմնամ այդ ձայների ու փոշու մեջ ընդմիշտ։
Գլխումս միայն միտք կար՝ արդյո՞ք մայրիկս կգտնի ինձ։ Միթե՞ ես նրան էլ վերջին անգամ եմ տեսել։ Նույն վախը, ինչ ծնողներն ունեին՝ փլատակների տակ իրենց երեխաներին փնտրելիս, ես նույնպես զգում էի։
Մենք բոլորս սպասում էինք հրաշքի, բայց հրաշքները, թվում էր, գալիս էին չափազանց դանդաղ։
Ցավի ու մղձավանջի մեջ հանկարծ զգացի, որ ոտքերս ինչ-որ մեկը վերջապես հանում է։ Ներսս պոռթկաց ցավի ու փոքրիկ հույսի խառնուրդը։ Ես դեռ այնտեղ չէի՝ ազատ օդում, բայց զգում էի, որ կարող եմ ապրելու հնարավորություն ստանալ։
«Երբ աչքիդ առաջ մահանում է սիրած ուսուցչուհիդ…»
Ես 9 տարեկան էի, բայց այդ պահին հասկացա, թե ինչ է նշանակում անզոր լինել։ Փլատակների տակ, երբ իմ սիրած ուսուցչուհին մահանում էր կողքիս, սարսափն ու ցավը խեղդում էին գիտակցությունս։ Ես գոռում էի, հուսահատ աղերսում օգնություն, բայց ոչինչ չէր փոխվում։ Այդ պահին իմ մանկական ուղեղը հրաժարվում էր հասկանալ, թե ինչ է կատարվում։ Հնարավոր չէ հասկանալ, որ այն մարդը, ումից սովորել ես, ում վստահել ես, հանկարծակի չի լինելու։
Սակայն, թեև տանջված ու ուժասպառ էի, ստիպված փորձում էի ելքեր գտնել։ Ամեն շարժումն անտանելի ցավ էր պատճառում, բայց ես ինձ ստիպում էի ինչ-որ կերպ պայքարել։ Հուսահատությունն ու ցավը հերթով գրոհում էին ինձ։
Հանկարծ, անսպասելիորեն, աչքերս սկսեցին փակվել։ Ես չէի հասկանում՝ ինչու։ Գուցե ցավն էր հաղթում, կամ գուցե մարմինս այլևս ուժ չուներ պայքարելու։ Բոլորը զարմացած ինձ էին նայում, կարծես չէին հավատում, որ ես դեռ ողջ եմ։ Հորաքույրս ինձ գրկեց, ու նրա հուզմունքն այնքան մեծ էր, որ մի պահ ես անգամ ինքս սկսեցի հավատալ, որ, գուցե, ամեն ինչ ավարտված է։ Մարդիկ հորաքրոջս աչքալուսանք էին տալիս, որ գոնե ինձ հաջողվել էր փրկել։
Բայց իմ միտքը ուրիշ տեղ էր։ Ես բոլորին խնդրում էի՝ գնալ ու փրկել նաև իմ եղբորն ու ընկեր Մալխասյանին։ Ես չեմ հիշում, թե որքան էի գոռում, որքան էի աղերսում, ինչ-որ բան գիտեի հաստատ. նրանք ևս փրկության կարիք ունեն: Ու չնայած ինձ բոլորովին չէին լսում, Ամենքը շտապում էին իրենց հարազատներին փնտրելու և փրկելու։
«Հայրիկս ինձ գտավ…»
Փլատակների խառնաշփոթում, որտեղ ամեն ինչ քաոս էր ու անհույս, հայրիկս միամիտ նկատել էր ոտքերս՝ դուրս ցցված քարերի ու փոշու կույտից։ Նա անմիջապես ճանաչել էր ինձ՝ կոշիկներիցս, որոնք նախորդ օրը ինքն էր գնել ռուսական բազայի խանութից։ Հիմա հասկանում եմ, որ դա փոքր հրաշք էր, որ այդ կոշիկները նրա ուշադրությունը գրավել էին։
Հայրիկիս հետ էին նրա գործընկերները, որոնք նույնպես փրկարարների պես վազվզում էին, օգնում բոլորին, ում կարողանում էին գտնել։ Մի քանի րոպե անց, թե գուցե ինձ համար անվերջ թվացող ժամեր հետո, ես արդեն դուրս էի՝ փլատակներից ազատված։
Ես լավ չեմ հիշում, թե ինչպես անցավ այդ պահը։ Գուցե ցավն էր խանգարում կամ պարզապես մթագնած գիտակցությունը, բայց հստակ հիշում եմ, որ հայրիկիս և մայրիկիս գրկում էի։ Նրանց դեմքերին կար և՛ սարսափ, և՛ թեթևացում։ Նրանք ինձ փոխանցեցին հորաքրոջս՝ արագորեն բացատրելով, որ պետք է գնան եղբորս փնտրելու։
Նրանք առանց երկմտելու նորից վերադարձան փլատակների մեջ՝ նույն գործընկերների հետ, ովքեր այդ պահին մեր ընտանիքի մի մաս էին դարձել։ Այդ արագությունը, որով նրանք գործեցին, այն պահին ինձ թվում էր անհավատալի։ Ասես ամեն վայրկյանը նրանց համար հույսի ու վախի խաչմերուկ էր։
Արմեն Աբիսողոմյան
Շարունակությունը՝ վաղը REGIONSTV-ի կայքում
