«Հանգիստ կարող ես քնել, ես քեզ հետ եմ…»․երկրաշարժից փրկված Արմեն Աբիսողոմյանի հիշողությունները

36 տարի առաջ, 1988 թվականի ողբերգական երկրաշարժի ժամանակ Արմեն Աբիսողոմյանն փոքրիկ տղա էր, ասօր էր մանրամասներոն հիշում ու պատմում է այդ աղետալի օրվա իր ապրումները

Սկիզբը՝ աստեղ

Հորաքույրս, որն ինձ ամուր գրկել էր, փորձում էր հանգստացնել։ Բայց ես նայում էի նրանց հետևից, սպասում ու աղոթում, որ իմ եղբայրն էլ գտնվի, որ այդ մղձավանջը վերջապես ավարտվի։ Բայց գիտակցում էի, որ դեռ ամեն ինչ չէ, որ անցել է։ Այդ օրը ես փոքրիկ երեխայից վերածվեցի մի մեծահասակի, ով առաջին անգամ տեսավ կյանքի ու մահվան իրական դեմքը։

Երբ քեզ թվում է, թե կյանքը կանգ է առել, իրականում ցավի ու անարդարության ամեն րոպեն է ցույց տալիս, որ երեխան նույնիսկ այդ պահին ապրելու ու հույսով լցվելու ուժ է փնտրում։ Ես չգիտեմ, թե այդ ուժն որտեղից էր գալիս, բայց գիտեմ՝ այն ինձ ողջ էր պահում էր։

«Հանգիստ կարող ես քնել, ես քեզ հետ եմ…»

Հորաքույրս ինձ թողեց մեր հարևանների մոտ՝ շտապելով ուրիշ հարազատներին փնտրելու։ Ես այնքան ուժասպառ էի, որ գլխիս ծանրությունն այլևս չէի կարողանում դիմանալ։ Հարևանի աղջիկն ինձ մեջքով նստեցրեց, որ հենվեմ նրան։ «Հանգիստ կարող ես քնել, ես քեզ հետ եմ»,- ասաց նա։ Այդ խոսքերը կարծես ամենասպասվածն էին իմ կյանքում։ Այդ պահին միայն մեկ բան էի ուզում՝ զգալ, որ ինչ-որ մեկը կողքիս է և ես մենակ չեմ։

Բայց ես չէի ուզում քնել։ Չգիտեի՝ ինչու, բայց վախենում էի, որ եթե աչքերս փակեմ, այլևս չզարթնեմ։ Ու չնայած վախիս, ես այլևս ուժ չունեի։ Աչքերս համառորեն չէին բացվում, և մարմինս ենթարկվում էր հոգնածությանը։

Հանկարծ լսեցի հարևաններից մեկի աղմկոտ ձայնը։ Նա գալիս էր՝ գրկած մի տղա, տարօրինակ ուրախ ժպիտով և հույսով լցված, գոռալով. «Տղային գտել ենք, բայց նա քնած է։ Պապային չի լսում»։ Նրա հույսն ու հավատն անհավատալի էին։ Նա համոզված էր, որ տղան պարզապես քնած է, և ամեն ինչ լավ կլինի։

Բոլորը շտապում էին օգնել նրան։ Մեկը ջուր էր բերում, մյուսը՝ փորձելով ինչ-որ կերպ արթնացնել տղային։ Բայց ես հասկանում էի, որ նա այլևս չկա։ Այդ տղան, իմ հարևանի որդին, մահացել էր։ Նրա դեմքն արդեն խաղաղ էր, մարմինը՝ անշարժ, բայց ծնողի սիրտը չէր հավատում։ Նա շարունակում էր փորձել, աղոթել, գոռալ ու խնդրել։ Այդ տեսարանը խորն ընկավ հիշողությանս մեջ։

Ես չէի կարողանում հասկանալ, թե ինչպես էր ցավն ու հույսը միևնույն ժամանակ իշխում մարդկանց վրա։ Այդ մարդու լացը խառնվեց նրա ուրախ ժպիտին, որը կարծես ինքն իրեն համոզելու փորձ էր։ Այդ տեսարանը ցույց տվեց ինձ, թե ինչ է նշանակում ծնողական սեր, որը նույնիսկ մահվան առջև կանգ չի առնում։

Այդ պահին ես հասկացա, որ այդ մարդիկ, այդ ճիչերը և հույսի վերջին նշույլը, ինչպիսին էլ որ լինի, կդառնան այն ուժը, որը մեզ կապրեցնի։ Հիշում եմ ոչ միայն ցավը, այլև ծնողների չհանձնվելու կամքը, անգամ երբ ամեն ինչ անհույս էր թվում։

Այդ օրը մենք բոլորս սովորեցինք հույսի ու տոկունության արժեքը։ Բայց նաև սովորեցինք, որ սերը, միասնականությունը, և նույնիսկ մանրուքները, ինչպիսին են կոշիկները, կարող են դառնալ հրաշքներ՝ սարսափի մեջ։

«Ժամեր անց, բարեկամներս կողքիս էին…»

Ժամեր անց, երբ ամեն ինչ արդեն մութ էր, շուրջը միայն լաց ու մղձավանջ էր, ես դեռ չէի կարողանում հավատալ, որ իմ ծնողները, եղբայրս դեռ չեն եկել։ Նրանց չլինելը կարծես իմ ամենալուրջ վախերից մեկն էր դարձել։ Բայց իմ կողքին էին շատ բարեկամներ՝ ինձ հուսալիորեն շրջապատելով, փորձում էին հանգստացնել ու աջակցել։ Նրանք բոլորը տարբեր պատմություններ էին պատմում, որ նույնիսկ այսքանով, այս խառնաշփոթում, ոչինչ պետք չէ կորցնել։

Մոռացած չէի, որ շատ առաջ, երբ փլատակների տակ մնալու պահն էր, հորեղբայրս լսել էր եղբորս ձայնը։ Հիշում եմ, որ հորեղբայրս պատմում էր, թե ինչպես նա շտապել էր ամեն կերպ՝ փլատակների արանքում եղբորս ձայնը լսելով։ Նա ու մի քանի հարազատներ արագ շարժվել ու կազմակերպել էին փրկարարական աշխատանքներ՝ ուրվագծելով եղբորս գտնվելու վայրը։

Նրանք ոչ մի վայրկյան չեն կասկածել, նրանք զգացել էին, որ նա ողջ է, որ թեկուզ շատ դժվարությամբ, բայց կփրկեն նրան։ Այդ պահին նրանց համար ոչ մի բան ավելի կարևոր չէր, քան տեսնել, որ մեր ընտանիքի անդամները ողջ են։

Երբ արդեն ուշ գիշեր էր, երբ ամեն մի ժամ առաջ մղձավանջ էր դարձել, ի վերջո նրանք եկան՝ եղբորս հետ։ Նրա դեմքն այնքան խաղաղ էր, որ թվում էր, թե նա պարզապես քնել էր։ Մեր ծնողները մեզ մոտ էին, բայց այն ահռելի դատարկության ու անհավատալի լռության միջից խտացված մի բան կա՝ մենք ողջ էինք։ Մեր ընտանիքն այս անգամ հաղթահարեց ամեն հնարավոր ցավը ու շատ ավելի ծանր բաներ։

«Այդ օրը ոչ միայն հիշվեց որպես կորստի, այլև՝ գոյատևելու։ Մեր ընտանիքն ապրեց՝ որքան էլ դժվար լիներ, միասին՝ բոլորի ուժերով։ Մեզանից յուրաքանչյուրը փորձեց իբրև այդպես ազատվել ու գտնել մի կերպ ուժ, որ շարունակեր ապրել՝ հիշելով այն, ինչ կորցրել ենք։»

«Ժամանակը՝ նոր կյանքի համար…»

Նույն օրվանից հետո, երբ մեր ընտանիքը միասին մնաց, մենք տեղափոխվեցինք զինվորական հոսպիտալ՝ բուժօգնություն ստանալու։ Մեկ այլ աշխարհում, մի ամբողջ քաղաք, որը կարծես ոչ մի նմանություն չուներ այն քաղաքի հետ, որ վաղուց էի ճանաչում։ Բայց այդ օրվա ամենակարևոր և զգալի բաներից մեկը դարձավ այն, որ մենք ողջ էինք։ Մենք ողջ էինք, և դա արդեն մեծ հաղթանակ էր։

Հաջորդ առավոտն ուներ իր ծանրությունը՝ ծնողներն արդեն որոշեցին մեզ տեղափոխել Երևան։ Մի շաբաթ անց ուղևորվեցինք Վրաստան՝ երկարատև բուժման համար, իսկ այնուհետև՝ Աբխազիա։ Այդ ճանապարհը ուներ իր դժվարությունները, քանի որ հոգեբանորեն և ֆիզիկապես ծանր էր, բայց միևնույն ժամանակ մեր ընտանիքը փորձում էր ապրել, նորից սովորել արժևորել ամեն օրվա պահը։

Վերադառնալուց հետո, մի քանի ամիս անց, երբ մենք վերադառնում էինք տուն, մի ցավալի փաստ դարձավ ակնհայտ՝ մեր քաղաքը և կյանքը երբեք նույնը չեն լինելու։ Արդեն չէինք ճանաչում այն աշխարհը, որում ապրում էինք։ Աշխարհի ամեն ինչ փոխվել էր, անգամ վախերն ու կասկածները՝ մեր քաղաքից, որտեղ արդեն ոչ մի բան չէր մնացել այնպես, ինչպես առաջ։

Նախկինը մեր կյանքից արդեն հեռացել էր։ Կորցրել էինք ոչ միայն մեր հարազատներին, այլ նաև մեր մանկությունը։ Դասարանից մեր 9 համադասարանցիներ մահացել էին, իսկ մեկ աղջիկ անհետ կորել էր։ Դա ցավի ու վշտի մի անչափ մեծ լեռ էր, որը չէինք կարող հաղթահարել հենց այնպես։ Կարծես թե ապրելը դարձավ նոր առաջադեմ մարտահրավեր՝ առանց մենակ մնալու։

Տխուր տեսարան էր։ 4 կողմը փլատակ, ամենուր՝ սարսափ ու անորոշություն։ Դասերը տեղի էին ունենում վրաններում՝ ոչ մի տաքություն, ոչ մի լույս, բայց մեր ենթագիտակցությունը օգնում էր ապրել՝ սովորել, և նույնիսկ ուրախանալ։ Այս նոր կյանքը ինձ դարձրեց հասուն, նույնիսկ եթե ես դա չէի հասկանում։ Ամեն ինչ փոխվեց, բայց այն, ինչը մենք դեռ ունեինք՝ միասին լինելը, մեր ընտանիքը, շարունակում էր մեզ շարժել առաջ։

Իմ ծնողները մտածում էին, որ չի կարելի ապրել հուսահատ, որ Հայրենիքից, հարազատ հողից դուրս չպետք է գնալ։ Նրանք ինձ սովորեցրին, որ իսկական ուժը չի գալիս միայն արտաքինից, այլ այն հենց ներսում է՝ վստահություն, համբերություն և հույս։ Այնպես որ, առանց լույսի և ջեռուցման՝ մենք շարունակում էինք սովորել, ստեղծել նոր կապեր, նոր ընկերություններ, և ամեն օր ուրախանալ, որ մեր կյանքը շարունակվում էր, ու մենք հնարավորություն ունեինք ապրել։

Ամեն օրվա արժեքը նորից իմանալը, փրկված լինելը՝ դարձել է ամենամեծ ուսմունքը։ Եվ, թեև նախկինը այլևս չկա, մենք սովորեցինք հարգել այն ամենը, ինչ մնացել էր։

«36 տարի անց…»

36 տարի անց ցավը և հիշողությունը չեն լքում։ Ամեն անգամ, երբ մտածում ենք անցյալի մասին, թվում է, թե այն ավելի ու ավելի է խորանում մեր ներսում՝ վերականգնելով նույն զգացմունքները, ինչ ունեինք այդ ժամանակ։ Նույնիսկ հիմա, երբ մասնակցում ենք միջազգային թատերական փառատոնին՝ ներկայացնելով ներկայացում մի աղջկա կյանքի մասին, որտեղ արտերկրում աշխատելիս տեղի են ունենում սողանքներ, և նա մնում է փլատակների տակ, վերապրում ենք անցյալի ցավը։

Ներկայացումը պատմում է այն աղջկա պատմությունը, ով աշխատելիս արտերկրում ընկնում է փլատակների տակ։ Մենակ մնում է, ու միայն նրա մայրիկն է, ով չի դադարում փնտրել նրան, մինչ մյուսները մոռանում են։ Սա այն պատմությունն է, որը մենք ներկայացնում էինք՝ արտացոլելով այն, թե ինչպես տարիներ անց, երբ մարդիկ հայտնվում են նման վիճակում, հասարակությունը հաճախ անտարբեր է ու մոռացկոտ։

Այս ամենը կապված է նաև մեր ներկայի իրականության հետ՝ որտեղ թվում է, թե մարդկանց կարեկցանքը փոխվել է։ Սոցիալական համակարգերում մարդու հոգսը երբեմն չի ընկալվում՝ փոխարենը նախընտրում են զբաղվել միայն սեփական շահերով։ 1988-ին աշխարհը համախմբվել էր մեզ օգնելու համար՝ հազարավոր փրկարարներ տարբեր երկրներից շտապում էին մեզ օգնություն ցուցաբերելու։ Բայց այսօր, 36 տարի անց, արդեն դժվար է պատկերացնել նման օգնություն, նույնիսկ շատ ավելի փոքր ու տեղական դեպքերի համար։

Հիշում եմ, երբ այն 30 րոպեներին մոտենում էին մարդիկ ու հարցնում՝ ինչու է փոխվել մեր կյանքը։ Այդ հարցերը հետաքրքրիր էին՝ մենք գիտենք, որ ժամանակն ու աշխարհը փոխվել են, բայց չենք հասկանում, թե որտեղ է կորել այն համերաշխությունը, որը մենք տեսանք 1988-ին։ Այնտեղ մարդիկ փրկում էին ուրիշներին՝ առանց վարանելու։ Իսկ այսօր կարծես ամեն ինչ փոխվել է։

«1988-ին մենք իսկապես միասնական էինք, որպես մի ընտանիք։ Բայց այսօր մենք տեսնում ենք, թե ինչպես փոխվել է աշխարհը, ինչպես կորչել է մարդկայնությունը ու համերաշխությունը։ Չնայած դրան՝ պետք է հիշենք, որ մենք ունենք հնարավորություններ՝ իրար աջակցելու ու պատրաստ լինել միասին կանգնելու այնպիսի պահերին, երբ դա ամենամեծ կարիքն է։»

«Երախտագիտություն ու հիշողություն»

Այսօր ես բոլոր հարթակներից միայն երախտիքի խոսքեր եմ փորձում հասցնել՝ աշխարհի բոլոր բարի մարդկանց, ովքեր սրտացավություն ու հոգատարություն են ցուցաբերել, և հատկապես մեր հայրենակիցներին, ովքեր անձնական վիշտը թողած՝ պատրաստ էին օգնելու՝ փրկելու մյուսներին։ Այս մարդիկ, ովքեր գտնվեցին մեր կողքին դժվար պահին, իսկապես ցույց տվեցին, թե ինչ է համերաշխությունը, իսկ ի վերջո՝ մարդկային ուժը։

Հորդորում եմ բոլորին՝ լինել բարի, սիրել կյանքը, սիրել հարազատներին ու այն երկիրը, որտեղ ապրում են։ Հիշենք, որ կյանքը աննկատորեն կարող է փոխվել, և վայրկյանները կարող են ճակատագրական լինել։ Կարևոր է գնահատել այն, ինչ ունենք այսօր՝ առանց մոռանալու, թե ինչպիսի դժվարություններ ենք անցել։ «Հարգենք մեր անմեղ զոհերին և նրանց հարազատներին»

Եվս մեկ անգամ, ողջ սրտով հարգենք մեր անմեղ զոհերին ու նրանց հարազատներին՝ ովքեր կորցրել են ամենալավը, ամենաթանկը։ Այդ ցավը, որը նրանք ապրում են ամեն օր, դժվար է նկարագրել…

Հիշենք նրանց ու միշտ պատրաստ լինենք օգնելու՝ մեկս մյուսին։

Արմեն Աբիսողոմյան